Hidrolog Slavko Hrvačević o energetskom sporu sa BiH: Crnoj Gori pripada struja od Bilećkog jezera

Crna Gora ima pravo na dio električne energije iz sistema hidroelektrana na Trebišnjici, iako nije učestvovala u njihovoj izgradnji, jer je dio Bilećkog jezera i njihovog sliva nalazi na njenoj teritoriji, smatra hidrolog Slavko Hrvačević u izjavi za Vijesti.

Od 1965. do 1981. godine izgrađene su četiri hidroelektrane koje koriste vode iz Trebišnjice nizvodno od Bilećkog jezera. U odluci o njihovoj izgradnji, kao ni u finansiranju Crna Gora nije učestvovala, a povremeno se aktuelizuje pitanje obeštećenja, kao što je nedavna posjeta predsjednika Republike Srpske Milorada Dodika.

Od Berlinskog kongresa iz 1878. godine dio toka Trebišnjice je bio granica između Crne Gore i tadašnje Austrougarske, da bi nakon Drugog svjetskog rata dio te rijeke od 11 kilometara bio administrativna granica sa Bosnom i Hercegovinom. Izgradnjom brane Grančarevo 1965. godine, formirano je Bilećko jezero kojim je potopljeno i oko pet kvadratnih kilometara crnogorske teritorije.

Hrvačević navodi da su do 1981. godine na hidroenergetskom sistemu Trebišnjice (HES) izgrađene četiri hidroelektrane HE Dubrovnik I, 1965, HE Trebinje I 1968, RHE Čapljina 1979. i HE Trebinje II, 1981. godine. Njihova ukupna instalisana snaga je 812 MW, a godišnje prosječno proizvedu preko preko 2.000 GWh ili dvije milijarde kilovat sati.

- Projektom ovog HES-a proizilaze nesporne činjenice da je, formiranjem akumulacije Bilećko jezero, potopljeno 5,08 kvadratnih kilometara teritorije Crne Gore. Od ukupne površine Bilećkog jezera koje iznosi 26,72 kvadratnih kilometara, Crnoj Gori pripada 4,82 kvadratna kilometra. Slivno područje akumulacije sa teritorije Crne Gore procijenjeno je od 37 do 45% ukupnog sliva Bilećkog jezera. Dotok u akumulaciju sa slivnog područja Crne Gore je procjenjivan od 18,65% do 42,19% ukupnog dotoka Bilećkog jezera u zavisnosti od izvora. Zapremina akumulacije koja pripada Crnoj Gori iznosi 23,9% ukupne akumulacije. Ovo se odnosi na stanje nakon povećanja brane Grančarevo 1971. godine za dva metra, što je takođe urađeno bez saglasnosti Crne Gore - kazao je Hrvačević.

On navodi da se kod postojećih i planiranih hidroelektrana, nigdje se ne pominje udio Crne Gore u hidroenergetskom potencijalu hidrosistema Trebišnjice.

- Važno je istaći da Republika Crna Gora nije dala saglasnost za realizaciju ovih objekata, već je odobrenje dala tadašnja Savezna komisija za vodoprivredu. Crna Gora je od 1971. godine do 1991. godine prihodovala samo naknadu za korišćenje voda hidroakumulacije Bilećko jezero po osnovu potopljenog zemljišta u sadašnjoj vrijednosti od svega oko 200.000 EUR. Energetski hidropotencijal svojih voda u hidroakumulaciji Bilećko jezero kao javnog dobra Crna Gora je pokušala da ostvari u više navrata, ali nažalost nije nailazila na razumijevanje državnih organa BiH - kazao je Hrvačević.

On navodi da su poznati stručnjaci iz BiH Pavao Ramljak i Drago Kecman u svojoj studiji iz 1981. godine naveli podjelu struje iz sistema Trebišnjice između BiH i Hrvatske, ali i da je jedan dio trebalo da pripadne i Crnoj Gori, što se nije desilo.

- Podjela hidropotencijala Trebišnjice izvršena je na bazi izgrađenosti sistema prve faze (HE Trebinje 1 i HE Dubrovnik), 22% SR Hrvatskoj, a 78% SR BiH, dok proizvodnja druge faze hidrosistema Trebišnjica (RHE Čapljina), kao i ostalih objekata pripada u čitavom iznosu BiH. Jedan manji dio prve faze Trebišnjice, prema kriterijima, kao resurs pripadao bi SR Crnoj Gori, s obzirom na potopljene površine - naveli su u studiji Ramljak i Kecman.

Hrvačević kaže i da je u drugim studijama navođeno da Crna Gora treba da dobije dio proizvedene struje. Tako bi prema studiji Elektroprojekta Ljubljana iz 1973. godine, Crnoj Gori pripadalo 147 GWh u HE Trebinje 1, a 123 GWh u HE Dubrovnik za prosječnu proizvodnu godinu.

- Energoprojekt Beograd je, 2000. godine, uradio "Studiju o raspodjeli potencijala HE Trebinje 1, između Crne Gore i Republike Srpske", gdje Crnoj Gori za 24% akumulacije godišnje pripada 83,36 GWh, ili 17,69% proizvodnje iz HE Trebinje 1. Takođe, za potrebe Prostornog plana Crne Gore, Vlada i Univerzitet Crne Gore uradili su 2005. gine studiju (subsektorska studija), prema kojoj udio Crne Gore u proizvodnji HE Dubrovnik 1 iznosi 375,4 GWh, a udio u proizvodnji HE Trebinje 1 od 113 GWh - navodi Hrvačević.

- Pored navedenih institucija, brojne druge ustanove su se bavile predmetnom problematikom. Kvantifikacije stručnih obrađivača su neusaglašene i kretale su se od 11% do 27%, što je, u svakom slučaju, ogromna količina vode, odnosno proizvedene električne energije - kazao je Hrvačević.

Hrvačević navodi da je u budućem rješavanju ovog pitanja potreban korektan pristup i pravična raspodjela potencijala, koji susjedi koriste decenijama bez nadoknade.

On smatra da bi svaki stručni obrađivač, zajednička komisija, Međunarodni sud pravde ili izabrana arbitraža u pravičnom postupku Crnoj Gori dodijelila dio proizvedene električne energije.

On navodi sedam glavnih činjenica koji idu u korist Crnoj Gori pri rješavanju ovog spora:

- Što Crna Gora kao pribrežna (granična) država nikada nije dala pisanu saglasnost za potapanje svoje teritorije vodama hidroakumulacionog objekta Bilećko jezero;

- Što je predstavnik Crne Gore u Komisiji za prijem hidroenergetskog sistema HE Trebišnjica rezervisao pravo svoje države da naknadno postavi zahtjev za zaštitu svojih interesa;

- Što država Crna Gora kao titular pripadajućeg dijela vode hidroakumulacije Bilećko jezero, kao javnog dobra, nije već 57 godina kod nizvodnih elektrana ostvarila svoja pripadajuća prava;

- Što su hidroakumulacija Bilećko jezero i sve četiri nizvodne elektrane djelovi jedinstvenog projekta energetske valorizacije voda međunarodne rijeke Trebišnjice, a koji je realizovan u okviru SFRJ kao zajedničke države Crne Gore, BiH i Hrvatske;

- Što sve osnovne proizvodne perfomanse četiri nizvodne elektrane daju vode iz hidroakumulacije Bilećko jezero;

- Što je proizvodnja u HE Dubrovnik duži vremenski period dijeljena između Hrvatske i BiH u razmjeri 22%: 78% prema učešću u izgradnji da bi kasnije taj odnos bio ravnopravan (50%: 50%), što je još jedan u nizu argumenata na strani Crne Gore;

- Što su prije 17-27 godina u mirnom korišćenju voda hidroakumulacije Bilećko jezero od strane nizvodnih elektrana istekli uobičajeni koncesioni rokovi u hidroenergetici...