Nadmetanje u lepoti gradskih kuća - Svedoci burne istorije srpskih urbanih centara

Županija Sombor (Foto: Rajko Karišić)

Najsnažniji gradski simbol za Subotičane je gradska kuća. Između grada i ovog zdanja stavlja se znak jednakosti. O njenoj lepoti, vitražima, ukrasima, drvenariji, njenim stanarima i celom objektu napisano je više knjiga.

Ne manje slavna je i zgrada među Somborcima poznata kao Magistrat. Gradska kuća iz 1842. godine nikla je na temeljima nekadašnjeg kaštela grofa i kapetana Jovana Brankovića, sinovca nesuđenog srpskog despota grofa Đurđa Brankovića. A u centru Zrenjanina, izuzetne arhitektonske vrednosti i danas dominira glavnim trgom gradska kuća, jedna od najlepših u Banatu...

I Magistrat i Županija

Sombor – Centar grada, u stvari dugačko šetalište nazvano po kralju Petru Prvom, obeležavaju dve centralne građevine u Somboru. Na onome što bi se moglo nazvati početkom šetališta je impresivna zgrada Županije, a na njenom drugom kraju masivna četvorougaona zgrada Gradske kuće.

Gradska kuća Sombor (Foto: Rajko Karišić)

Iako se naziva Gradskom kućom, ona to po svom sadržaju zapravo i nije, jer ovde su umesto gradske administracije sada smeštene prostorije političkih stranaka, lokalnih medija i poslovni prostori. Među Somborcima poznata kao Magistrat, ova lepa kuća nastala je 1842. godine na temeljima nekadašnjeg kaštela grofa i kapetana Jovana Brankovića, sinovca nesuđenog srpskog despota grofa Đurđa Brankovića. Nakon smrti Jovana Brankovića 1734. godine, u zgradi je smešten Magistrat u gradu koji je upravo proglašen za slobodni kraljevski grad. Zbog toga, gradi se nova veća kuća u stilu neoklasicizma, u koju se smešta gradska uprava i administracija, a u svečanoj sali održavaju se sednice. Četiri strane Magistrata zatvaraju ljupko dvorište čija lepota danas nije u potpunosti iskorišćena.

Međutim, celokupna gradska uprava u Somboru smeštena je u prostranu zgradu Županije čije zidanje je trajalo od 1805. do 1808. godine, a po projektu Bauera, županijskog inženjera. Dogradnjom dva bočna tornja 1882. godine Županija dobija današnji izgled. Nedugo nakon toga, 1890. godine podiže se i park oko zdanja, i tada se uobličava plato na koji su Somborci veoma ponosni. U unutrašnjem dvorištu Županije napravljena je mala fontana.

Smatra se da u arhitektonskom smislu zgrada Županije građena u stilu neoklasicizma nije originalno delo, pa ipak monumentalnošću i parkom ona zadivljuje sve posetioce. U svečanoj sali Županije nalazi se posebna vrednost, slika ulje na platnu Ferenca Ajzenhuta "Bitka kod Sente" naručena 1896. godine. Dimenzija sedam puta četiri metra, ovo je najveće ulje na platnu u našoj zemlji, a realistični prikaz bitke iz 1697. godine predstavlja princa Eugena Savojskog na belom konju kojem vojnici privode zarobljenog turskog pašu.

Simbol subotice

Subotica – Gradska kuća u Subotici je i geografski i simbolični centar grada. Pri tome je i najlepša gradska građevina podignuta u stilu secesije i kao pojedinačni objekat uživa najviši stepen zaštite u takođe zaštićenom gradskom jezgru. Današnje gotovo nepodeljeno oduševljenje lepotom Gradske kuće nije pratilo podizanje ovog zdanja.

Gradska kuća Subotica (Foto: Suzana Obradović)

Gradska kuća počela je da se gradi 1908. godine, u vreme gradonačelnika Karolja Biroa. Na konkursu raspisanom dve godine ranije prvu nagradu dobio je projekat pod šifrom "Pod tornjem" mađarskih arhitekata Marcela Komora i Dežea Jakaba, koji su već bili poznati graditelji u Subotici. Gradska kuća trebalo je da bude sagrađena nakon rušenja druge Gradske kuće koja više ni izgledom ni veličinom nije zadovoljavala potrebe grada u kome je na prelomu vekova jačala privreda, kultura, ali i birokratija. Iz ugla današnjih "razvučenih" graditeljskih rokova neverovatno zvuči podatak da je građevina koja se prostire na 5.800 kvadratnih metara, u razmerama 105 sa 55 metara i sa zvonikom od 76 metara, podignuta samo za dve godine. Naredne dve, do 1912. godine kada je otvorena, bile su potrebne za njeno ukrašavanje. Iako je na konkursu pobedio rad u stilu baroka, u tom trenutku dominantnog umetničkog pravca, arhitekte Komor i Jakab Gradsku kuću u Subotici podigli su u stilu mađarske varijante secesije, umetničkog pravca koji je tek počeo da se pomalja na evropskom kulturnom nebu.

Za nepripremljeno oko Subotičana, zgrada koja je visinom i gabaritom nadmašivala sve postojeće, u razigranom stilu punom floralnih motiva, u prvi mah delovala je kao šok, pa su lokalne novine beležile da su odmah po njenoj izgradnji građani počeli da sakupljaju potpise za njeno rušenje.

Čitav vek Gradska kuća opstala je kao političko, administrativno, pa i kulturno središte grada. Osim u jednom kratkom vremenu s početka osamdesetih godina prošlog veka, ona je uvek bila sedište subotičkog gradonačelnika, gotovo svih gradskih administrativnih službi, ali i velikog broja kulturnih institucija. Za sve Subotičane ona je najsnažniji gradski simbol, gde se između grada i ovog zdanja stavlja znak jednakosti. O njenoj lepoti, vitražima koje je izradio Mikloš Rot, brojnim ukrasima, drvenariji, njenim stanarima i celom objektu napisano je više knjiga. Istorijski arhiv prošle godine priredio je i sveobuhvatnu izložbu o tri subotičke gradske kuće koja je nakon Subotice predstavljena i u Budimpešti.

Gradska kuća Novi Sad (Foto: Rajko Karišić)

U Novom Sadu kao u Gracu

Novi Sad - Iako je Magistrat u Novom Sadu ustanovljen još 1. februara 1748. godine, kada je grad dobio status slobodne kraljevske varoši, svoju prvu stalnu zgradu (posle više preseljavanja) novosadska uprava i administracija dobile su tek u poslednjoj deceniji 19. veka. Sadašnja Gradska kuća rađena je u stilu istorizma od 1892. do 1894. godine, po projektu novosadskog graditelja Georga Molnara, kao kopija gradske kuće u Gracu.

Ovo je dvospratna, reprezentativno koncipirana zgrada, u čijoj izgradnji su učestvovala poznata imena: majstori Karl Lerer (gradio i novosadsku katedralu) i Jožef Cocek i vajari-gipsari Julije Anika i Johan Kistner, dok je slikane kompozicije u svečanoj sali izveo Pavle Ružička. Podignuta je u vreme kada je gradonačelnik bio poznati advokat Stevan Popović.

Najvažniji novosadski gosti uvek su se zadržavali u Gradskoj kući, poput nadvojvode Josifa Habzburškog 1911. godine (palatina Ugarske) i Aleksandra Karađorđevića, koji je ovde boravio kao regent 1919. i kao kralj Jugoslavije 1933. godine.

Svedok burne istorije

Zrenjanin – Zrenjaninska gradska kuća jedna je od najlepših građevina u Banatu. Ova lepotica je svedok burne istorije pa i razvoja građevinarstva. Na mestu ovog impozantnog zdanja gradilo se i dograđivalo nekoliko puta, a svoje tragove ostavljali su najpoznatiji graditelji.

Zgrada podignuta u 18. veku izgorela je u katastrofalnom požaru, koji je 1807. godine uništio gotovo ceo grad. Nova, nazvana Županijska, građena je u drugoj i trećoj deceniji 19. veka po projektima Josifa Fišera. Nakon šezdesetak godina, postavio se problem smeštaja sve brojnije administracije, pa se 1885. pristupilo rekonstrukciji Fišerove zgrade, po projektima arhitekata Edena Lehnera i Đule Partoša. Dograđena su i dva nova krila. Iboja Toškov, arhivista iz Istorijskog arhiva, bavila se i istraživanjem nastanka poznate zrenjaninske zgrade i veli da još postoji originalna građevinska knjiga iz njene rekonstrukcije. Ona je imala sopstveni vodovod 80 godina pre grada u čijem se središtu nalazi. Posedovala je električnu centralu i parno grejanje čiji su delovi i danas u funkciji. Postojao je i sistem električne signalizacije, koja se koristila dok nije uveden telefon. Šefovi su svoje potčinjene pozivali svetlosnim signalima.

Građevina u centru Zrenjanina je i danas od izuzetne arhitektonske vrednosti i dominira glavnim gradskim trgom, od svog postanka pa do danaspredstavlja njegov simbol. U njoj se nalazi jedna od najlepših baroknih sala, kao i mnogo detalja sa umetničkim rešenjima. Pored neobičnih i dugovečnih časovnika, tu su i vredni vitraži koji se nalaze iznad stepeništa, a predstavljaju mudrost, pravdu i moć, kao i oni na vratima hodnika na prvom spratu zgrade, koji sadrže i prezime autora vitraža – Eduarda Kracmana. Zanimljivo je da su za vreme velikog nevremena stoletni vitraži oštećeni, ali su ipak uspešno rekonstruisani.

Zgrada je bila stecište najvažnijih događanja kroz istoriju, u vreme vladavine Austrougarske bila je politički centar Torontalske županije, a sa njenog balkona narodu su se obraćali mnogi političari i vojskovođe: Josip Broz, čuveni brigadir Dragutin Ristić, a 1942. ispred zgrade je bila postrojena ozloglašena SS divizija nemačkog okupatora "Princ Eugen". Kada je u Zrenjaninu vlast osvojila demokratska opozicija, njene vođe su se odmah pojavile na poznatom balkonu.

(Napomena: tekst je u potpunosti preuzet iz lista "Politika" od 10.07.2011.)