Kako su politika i ekonomija transformisale stanove (FOTO)

Ako smo kao društvo, odnosno kao političko-ekonomski sistem ušli i (ipak ne u potpunosti) prošli kroz proces tranzicije iz planske privrede u slobodno tržište, šta se u tom procesu desilo sa stanom?

Ne sa investicijama u stambenom sektoru, ne sa politikama i ekonomijom (grado) stanogradnje, već upravo sa stanom - prostorom svakodnevnog života?

Ovom temom bavila se Milka Gnjato, partner i kreativni direktor Zabriskie d.o.o.

Bez ulaženja u moguću, veoma kompleksnu stratifikaciju tipologije stanova po najrazličitijim kriterijumuma, (od ekonomskih do projektantskih), stanogradnju u Srbiji početkom 20.veka, zanimljivo je posmatrati kroz dve vrste izgradnje - izgradnja zgrada sa rentijerskim stanovima za srednju i višu klasu i zgrada koje je gradila opština sa stanovima za siromašne činovnike i radnike.

Kvadratura tzv. opštinskih stanova kretala se od 20m2 do kasnije i 60m2, a kvadratura rentijerskih stanova od 70m2 pa naviše. Prosečan broj korisnika stana je svakako varijabla, ali se računa sa oko tri do četiri člana za obe vrste stanova.

Za funkcionalnu organizaciju stanova tog vremena je bilo karakteristično povezivanje prostorija stana preko jedne centralne prostorije - hodnici su izbegavani zbog imperativa racionalnije distribucije prostora.

U stanovima za siromašne spolja se direktno ulazilo u kuhinju koja je u sebi integrisala i trpezariju i dnevni boravak, a iz nje se ulazilo u jednu, eventualno dve sobe.

U stanovima za srednju i višu klasu, princip organizacije leži u istovetnom ishodištu, samo je razvijen u skladu sa bitno drugačijim ekonomskim mogućnostima.

Iako postoje i drugi principi organizacije, najčešće je prva ulazna prostorija bila u funkciji trpezarije, i iz nje se ulazilo u salon, sobe, ekonomski deo stana (kuhinja, ostava, soba za pomoćnicu, kupatilo).

Dakle stanovi su imali svoje veoma jasno težište, koje je generisalo stil života. To težište je istovremeno bilo simboličko (tradicija), funkcionalno (poveznica između dve glavne zone - tehničke i stambene) i uzročno-posledično - geometrijsko (racionalnost distribucije prstora). Površina tih stanova se kretala od 70m2 pa naviše i stanovi ispod 100m2 su smatrani za male stanove.

Ono što najviše karakteriše stambenu arhitekturu posle Drugog svetskog rata (naročito u periodu od druge polovine 60-tih do druge polovine 70-tih godina) je veliki istraživački rad i veoma značajan doprinos raznovrsnoti tipologija organizacije stana. Veoma je kompleksna i slojevita tema istraživanje celokupne tematike stanogradnje u vreme socijalizma, od načina finansiranja, načina urbanističkog planiranja i korišćenja zemljišta, preko standardizacije proizvodnje i izgradnje, sveopšte politike industrijalizacije, standardizacije normativa za projektovanja stambenih zgrada i razvoja samih tipologija. Međutim, za ovo komparativno razmišljanje, a u cilju prepoznavanja u kom pravcu se razvija stan danas, i kakav je uticaj ekonomije, politike i socioloških tendencija na organizaciju i veličinu stana, najviše će reći sledeće činjenice:

- Prema podacima Zavoda za statistiku, prosečna kvadratura stana po članu domaćinstva između 50-tih i 60-tih godina iznosila je oko 9m2, sedamdesetih je porasla na 12m2, da bi do 1986. godine došla do skoro 18m2 po članu domaćinstva. Što se strukture tiče, brojem su ubedljivo prednjačili dvosobni stanovi. Ipak, krajem osamdesetih godina, prosečna kvadratura stana je iznosila oko 70m2 a prosečan broj članova domaćinstva je bio 3,4.

Ovi podaci veoma rečito govore o tadašnjem standardu u vezi sa stambenim prostorom i tendencijama koje su, iako na minimumu, ipak bile u pravcu približavnja zapadnoevropskim standardima. Još zanimljivije činjenice su one koje se odnose na raznovrsnost tipologija funkcionalnih organizacija stanova.

I u doba državnog vlasništva i investicija iz društvenog sektora, racionalnost prostora, maksimalna iskorištenost stambenog kvadrata i najracionalniji mogući odnos tzv. bruto i neto kvadrature je bila apsolutni primat.

Međutim, ono što čini spacifičnost i u mnogome izdvaja tipologije tadašnjih organizacija od pre i post socialističkog perioda, je činjenica da zemljište nije imalo tržišnu vrednost i da je distribucija porstora u urbanističkom smislu bila daleko od racionalne. Upravo zbog takvog tretiranja građevisnkog zemljišta, otvorile su se mogućnosti za veoma veliki broj izuzetno kvalitetnih sklopova objekata višeporodičnog stanovanja koji su omogućili projektovanja celog niza raznovrsnih i funkcionalno izuzetno kvalitetnih tipologija stanova.

Najzanimljivija u tim tipologijama (koje je prema M. Čanak, Đ.Alfirević i drugi, većinski moguće razvrstati u sledećih pet kategorija: koncept proširene komunikacije, koncept kružne veze, centralnog sanitarnog jezgra ili produžene vizure), je činjenica, da sve navedene tipologije karakteriše izuzetna fluidnost prostora i mogućnost različitih povezivanja prostorija.

Jedan od možda najznačajnijih kvaliteta je promišljeno pozicioniranje trpezarije, kao zone aneksirane dnevnom boravku. Tako je generisana gradacija dnevnog prostora kao i osoben način života, a zadržavanje funkcije trpezarije kao simboličkog centra stana (ne mora nužno da znači da je geometrijski centar), ali i kao prostora koji povezuje dnevnu, noćnu i ekonomsku zonu,može da se posmatra i kao direktan nastavak na prijemnu prostoriju u stanovima predsocijalističkog Beograda i Srbije.

Ipak, važnija činjenica od prepoznavanja nekakvog istorijskog kontinuiteta je ta da je takvim fluidnim karakterom celokupne organizacije stana tj. i realnim, ali i subjektivnim povećanjem komfora, uspešno kompenzovan manjak kvadrata.

Prosečna kvadratura stanova izgrađenih posle 1990.g. je, prema nekim istraživanjima, oko 55m2, iako zvanična statistika kaže drugačije (oko 70m2), ti zvanični podaci teško da su relevantni, jer ne uzimaju u obzir anomalije – bespravnu gradnju i fizičke deobe.

U prvom periodu stanogradnje investirane privatnim kapitalom, standardi dostigunti krajem osamdesetih godina su se donekle i zadržali da bi oko i posle svetske finanskijske krize značajno opali. Trenutno, zahvaljujući ponovnoj "groznici građenja" jasna je tendencija povećanja standarda u smislu veličine prostora kao i u smislu kvaliteta izgradnje, ali su negativne posledice u funkcionalnoj organizaciji, koje je stan pretrpeo u decenijama tranzicije, evidentne.

Najnečitljivijom je možda ostala činjenica da se stan transformisao u odosu na prethodne periode i da se diverzitet funkcionalne organizacije stana drastično smanjio. Većina stanova se projektuje tako da je prostor predefinisan i da nikakva fluidnost ni fleksibilnost prostora ne postoji. Svaka prostorija je ćelija za sebe. Usled pritiska za organizacijom što više soba u što manjoj kvadraturi izgubila se definisana zona trpezarije i skoro bilo kakve vrste antrea.

U masovnoj primeni u Srbiji, ali i u celom svetu, je princip organizacije kuhinje i trepzarije koji je zapravo prvi osmislio Alvar Aalto - to je podužna organizacija u jedninstvenom prostoru kuhinje, trpezarije i dnevnog boravka.

Ono što je bio ultimativni i genijalan dizajnerski čin, Aaltova kuhinja i trpezarija, je postalo ultimativnim činom racionalizacije prostora, zbog jedne veoma važne činjenice, a to je da se takvom organizacijom ove tri funkcije, smanjuje potrebna širina stana i tako omogućava smeštanje većeg broja stanova u jednom nizu, (koji je najčešće imperativ postavke sklopa zgrade zbog racionalnog korištenja zemljišta koje, sad već u svim delovima sveta, ima svoju tržišnu vrednost).

Ovakva organizacija dnevne i ekonomske zone stana danas je u većinskom procentu zastupljena u velikom broju zemalja, bez razlike u ekonomskoj moći države ili kulturološkim karakteristikama, ipak sa značajnom razlikom - u zemljama zapadne Evrope i Amerike kvadratura koju zauzimaju ove tri zone je značajno veća od naših i samim tim su mogućosti organizacije takvih prostora kao i načini korišćenja neuporedivo diverzifikovaniji.

Kod nas su dnevne zone, usled česte poddimenzionisanosti i nepostajanja fleksibilnosti u organizaciji, kao ni protočnosti prostora na nivou stana kao celine, prezagušene. Posledično se dešava suprotan efekat onome iz prethodnog perioda. Za realnu kvadraturu kuhinje, trpezarije i dnevnog boravka od npr. 20m2, subjektivni osjećaj je 17m2. Možda još značajnija činjenica je da se izgubila bilo kakva gradacija dnevnih zona, a time i bilo kakav diverzitet atmosfera, koja je ranije postojala u većini tipologija.

Jedno od najdirektnijih prepoznavanja socio-ekonomskog stanja u državi je upravo kroz sagledavanje aktuelnih tipologija, načina distribucije prostora, načina korištenja tog prostora, kroz analizu prosečne kvadrature stana, tj. stambenog prostora po korisniku, kao i kroz analizu standarda, kako funkcionalnih tako i onih vezanih za kvalitet gradnje.

Jugoslovenski institut za urbanizam i stanovanje je 1975. godine sproveo anketu nad 8.500 ispitanika stanovnika Novog Beograda u kojoj su ispitanici svoje stanove ocenili kao izuzetno funkcionalne.

- Veliko je pitanje kakve bismo rezultate ankete dobili kada bismo je danas sproveli na istom uzorku ispitanika vlasnika stanova u objektima izgrađenim posle 1990 godine - piše Milka Gnjato.

Napominje da nas svet uveliko prestiže na temu tendencija u razvoju stambenog prostora i ističe da je krajnje vreme da se temi kvaliteta stambenog prostora u u današnjim okolnostima pristupi na studiozniji način i da svaki od aktera, osim što prepozna lični interes, prepozna i sopstvenu odgovornost.

- Ipak, to neće biti moguće sve dok se stručnom regulativom i planskim aktima ne napravi prostor za rad na poboljšanju kvaliteta stanogradnje, u svakom smislu. Svakako da je prosečan kvalitet stambenog prostora direktna posledica ekonomske moći države, ali je i socijalno-psihološka slika populacije, posredno, posledica između ostalog i kvaiteta stambenog prostora – zaključuje autorka.

Tekst, kao i korišćenu literaturu i izvore pogledajte na sajtu Zabriskie studija OVDE.